071. Winterverblijf voor rijken

Het pand De Blaasbalg aan de Kruisstraat 1. Rechts een gedeelte van de Abtsbrug. Anno 1930. Foto: Erfgoed ’s-Hertogenbosch nr. 0016433

Het pand De Blaasbalg aan de Kruisstraat 1 is sinds 1993 een rijksmonument. De omschrijving van het huis op de monumentenlijst is als volgt: ‘Huidig aanzien is 18e-eeuws; kroonlijst met consoles; inwendig deuren en omlijstingen (18e eeuw en 19e eeuw); in de tuin een open koepel (18e eeuw) en een poortje (17e eeuw, in 1867 hierheen overgebracht)”.

Het brede grondstuk van dit huis bestond in de 16e eeuw uit twee smallere percelen, waarvan het linker bebouwd was. Het terrein maakte in die tijd nog deel uit van het voormalige klooster van de minderbroeders franciscanen. Het pand zelf, met opzij een uitbouw over de Binnendieze heen, heeft nooit tot het klooster behoord. Onder het gebouw stroomde ooit een tak van de Binnendieze die oorspronkelijk in de Binnenhaven uitkwam. In de 15e eeuw werd deze stroom gedempt en het water naar de Uilenburg geleid. In een koopakte uit 1716 werd het complex omschreven als ‘eene huysinge, erve, coetshuys en grooten hof’. Dat laatste klopte inderdaad: het geheel strekte zich uit van de Kruisstraat tot aan de Karrenstraat.

Het huidige huis dateert uit de late 18e eeuw. Bij de restauratie in 1963 zijn oudere fundamenten aangetroffen. De linkerzijmuur was oorspronkelijk vrijstaand en werd pas bij een latere verbouwing gesloopt, waarschijnlijk omstreeks 1800. Bij deze verbouwing werden nieuwe balklagen in de zijmuur van het buurpand op nummer 3 opgelegd. Het pand De Blaasbalg grensde aan de achterzijde aan de eerste stadsmuur. Deze werd als zijmuur van de aangrenzende vleugel van het minderbroedersklooster benut. In de muur werden doorgangen aangebracht, die waarschijnlijk nog uit de laatste jaren van het klooster dateerden. Het grote kloostergebouw werd midden jaren zestig van de twintigste eeuw gesloopt, helaas zonder bouwhistorische documentatie.

In de 19e en 20ste eeuw werd De Blaasbalg voornamelijk in de winter bewoond. In de zomermaanden waren de – veelal rijke - bewoners op hun buitenverblijf in de omgeving van ’s-Hertogenbosch te vinden. In 1931 kocht de gemeente het pand met bijbehorende huisjes en gronden. Het gemeentelijk licht- en waterbedrijf werd gebruiker van het complex tot 1956. Daarna werd het enkele jaren dichtgeplankt. In 1963 volgde een restauratie. Sociale Zaken werd er ondergebracht, vervolgens het Stadsgewest, het regionaal Bureau Vormingswerk Werkende Jongeren, de Sociale Dienst en het FIOM (Federatie van Instellingen voor de Ongehuwde Moeder).